Αγγειοπλαστική

Η αγγειοπλαστική αποτελεί έναν από τους πλέον ανεπτυγμένους και αντιπροσωπευτικούς κλάδους της Κυπριακής τέχνης. Αυτό είναι προφανές, από την αφθονία των αγγείων που παρατηρείται στα ευρήματα των προϊστορικών χρόνων. Αυτή η μακραίωνη παράδοση κληροδοτήθηκε και στη νεότερη αγγειοπλαστική, η οποία σε πολλές περιπτώσεις, επαναλαμβάνει σχήματα και τεχνικές, που έχουν εξελιχθεί από παλαιότερους τύπους..

Η παραδοσιακή αγγειοπλαστική άκμασε ιδιαίτερα κατά τον 18ο,19ο, και 20ο αιώνα. Από τα χρόνια αυτά της μεγάλης ακμής της, διασώζονται εξαιρετικά δείγματα πήλινων αγγείων, ως επί το πλείστον χρηστικών παρά διακοσμητικών. Είναι γεγονός ότι τα αγγεία που κατασκευάζονταν, χρησιμοποιούνταν για τις ανάγκες του νοικοκυριού, καθώς επίσης και για την αποθήκευση αγροτικών προϊόντων. Πολύ λίγα είναι τα είδη των αγγείων που έχουν αποκλειστικά διακοσμητική χρήση. Τα νεότερα κέντρα, Κόρνου και Φοινιού, μέχρι πρόσφατα συνέχισαν την παραγωγή τους. Εξαιτίας της Τουρκικής εισβολής, η παραγωγή στα κέντρα Βαρωσίων, και Λαπήθου σταμάτησε. Στον Κόρνο και στο Φοινί, η παραγωγή συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας, με τους εναπομείναντες ηλικιωμένους πια, τεχνίτες..

Στο αγροτικό κέντρο του Κόρνου παρήγαγαν αγγεία από κόκκινο πηλό για τη φύλαξη του νερού, με τα οποία προμήθευαν τις πόλεις και τα χωριά της Κύπρου. Σύμφωνα με πληροφορίες περιηγητών, στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Κόρνος αποτελείτο από τριάντα περίπου σπίτια και όλοι σχεδόν οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κατασκευή πήλινων αγγείων..

Ο Κόρνος είναι ιδιαίτερα γνωστός για την αγγειοπλαστική του τέχνη, η φήμη της οποίας ξεπέρασε τα σύνορα της Κύπρου και τυγχάνει παγκόσμιας αναγνώρισης. Στην Ετήσια Πανελλήνια Έκθεση Αγγειοπλαστικής Αμαρουσίου, ο Κόρνος πήρε διακρίσεις και πρώτα βραβεία..

Αγγειοπλαστουργός.

Ο κατασκευαστής πήλινων αγγείων. Μια άλλη σχετική κατηγορία με την αγγειοπλαστική είναι οι αγγειογράφοι, αυτοί δηλαδή που ζωγραφίζουν ή που διακοσμούν τα αγγεία. Πολλοί ήσαν εκείνοι στο χωριό Κόρνος, άνδρες και γυναίκες που ασχολούνταν με την κατασκευή ή και τη διακόσμηση πήλινων αγγείων, αφού είχαν ένα βασικό όσο και σημαντικό εισόδημα, από την κατασκευή και εμπορία πήλινων αγγείων. Ο αγγειοπλάστης συγκαταλέγεται μεταξύ των λαϊκών τεχνιτών της Κύπρου. Στις μέρες μας το επάγγελμα του αγγειοπλάστη έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Οι λόγοι της παρακμής αυτού του παραδοσιακού και πανάρχαιου επαγγέλματος, αφενός μεν γιατί ο αγγειοπλάστης έχει παραμεριστεί από τη βιομηχανοποιημένη κατασκευή αγγείων με διάφορα υλικά (γυαλί, πλαστικό κτλ), κι αφετέρου δεν υφίσταται πλέον η ανάγκη χρήσης τέτοιων αγγείων στα σπίτια ή και στις διάφορες εργασίες. Η κούζα δεν χρησιμοποιείται για την μεταφορά νερού από το πηγάδι, το σταμνί που πάγωνε το νερό το καλοκαίρι, έχει εκτοπιστεί από το ψυγείο. Τα πιθάρια δεν χρησιμοποιούνται για την αποθήκευση προϊόντων ή κρασιού. Σήμερα χρησιμοποιούνται σαν διακοσμητικά στοιχεία στα μοντέρνα σπίτια. Κατασκευάζονταν από τα πιο μικρά αγγεία, (καπνιστήρια, πιατάκια κτλ), μέχρι τα μεγάλα πιθάρια, για κρασί χωρητικότητας μέχρι και 5 γομαριών, δηλαδή 640 οκάδων (1 γομάρι = 128 οκάδες)..

Προετοιμασία πηλού.

Βασικό μέρος της δουλειάς, για την κατασκευή των εξαίρετων αυτών κατασκευασμάτων αγγειοπλαστικής, ήταν και η κατασκευή του κατάλληλου πηλού. Ο πηλός που χρησιμοποιείτο ήταν διαφορετικός για κάθε περιοχή. Στη λάσπη θα χρησιμοποιούσαν άργιλο, που τον καθάριζαν από ξένες ουσίες, περνώντας τον, από μια σειρά δεξαμενών. Στον Κόρνο χρησιμοποιούσαν κόκκινο «κουπανιστό» πηλό. Τον πηλό τον κατασκεύαζαν οι ίδιοι. Φέρνουν κοκκινόχωμα από το Σταυροβούνι, το οποίο αλέθουν και ζυμώνουν σε μια γούρνα με ένα ξύλινο φτυάρι. Μετά το ζύμωμα τοποθετείται σε σωρούς, κοντά στον πρόχειρο τροχό, που αποτελείται από δύο ξύλα τετράγωνα, το πάνω κινητό και το κάτω ακίνητο, ενωμένα στο κέντρο..

Κατασκευή αγγείων / πιθαριών.

Η κλασσική εικόνα του αγγειοπλαστουργού, ήταν εκείνη του τεχνίτη που δούλευε με επιδεξιότητα τον τροχό. Το μηχάνημα αυτό αποτελείτο από ένα στρογγύλου σχήματος επίπεδο ξύλινο σανίδι, που περιστρεφόταν πάνω σε μεταλλικό άξονα. Την κίνηση την έδινε ο τεχνίτης με το πόδι του. Στην άνω επίπεδη επιφάνεια, ενός μικρότερου στρογγύλου κομματιού από φελλό πεύκου, ο αγγειοπλάστης τοποθετούσε τον πηλό του και με τα χέρια του τον έπλαθε, ενώ γύριζε τον τροχό και μαζί μ’ αυτόν και τον πηλό. Καθώς το αγγείο αρχίζει να παίρνει σχήμα, με τη βοήθεια ενός καλαμιού, λεπταίνει τα τοιχώματα και προχωρεί προς τον σχηματισμό του λαιμού του αγγείου, το οποίο δένει με σπάγκο για να μη πέσει, καθώς ο πηλός είναι ακόμη μαλακός. Τέλος στρίβει λίγο πηλό, τον οποίο τοποθετεί γύρω από το λαιμό για να σχηματίσει τα χείλη και το στόμιο, απ’ όπου θα τρέχει το νερό. Η διακόσμηση του αγγείου, γίνεται όταν ακόμη ο πηλός είναι μαλακός και αμέσως μετά προστίθεται το χέρι, ακριβώς απέναντι από το στόμιο. Με επιδεξιότητα δηλαδή και σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, έπλαθε με τα χέρια το αγγείο, στο οποίο μπορούσε να δώσει όποιο σχήμα ήθελε. Με τη χρήση πολύ απλών εργαλείων, όπως ένα μαχαιράκι ή ένα ξυλαράκι, ο αγγειοπλάστης πετύχαινε στο τροχό εκπληκτικά αποτελέσματα. Σε μερικές περιπτώσεις χρησιμοποιούσε ο τεχνίτης και ένα είδος τροχού, όπου η περιστροφική κίνηση δινόταν με το χέρι. Βέβαια στον τροχό δεν ήταν δυνατό να κατασκευαστούν μεγάλου μεγέθους αγγεία, όπως πιθάρια. Τα μεγάλου μεγέθους χειροποίητα αγγεία κατασκευάζονταν μέχρι τη μέση και μετά συνεχίζουν, τοποθετώντας με το χέρι λωρίδες, λωρίδες (ή δακτύλιους) πλασμένου πηλού, που τοποθετούνταν η μια πάνω στην άλλη, περιμετρικά μέχρι να δώσουν το τελικό σχήμα. Έτσι ο τεχνίτης άρχιζε κατασκευάζοντας τη βάση του αγγείου και προσθέτοντας λωρίδες πηλού, έφτανε μέχρι το στόμιο. Η κατασκευή ενός πιθαριού διαρκούσε περισσότερο από 20 μέρες και αυτό ανάλογα και με το μέγεθος του πιθαριού. Η κατασκευή τους ήταν δύσκολη και χρονοβόρα, όπως και η μεταφορά τους στα μεγάλα καμίνια χωρητικότητας 4-6 πιθαριών, για το ψήσιμο. Τα αφήνουν να στεγνώσουν και την επόμενη μέρα αφαιρούν το περιττό πηλό, από τη βάση και τα τοιχώματα του αγγείου, και τέλος τα σκουπίζουν με ένα βρεγμένο ρούχο. Φυλάγονται για 10 περίπου μέρες στο σπίτι, μακριά από ήλιο και αέρα, για να μην σπάσει ο πηλός. Στο Κόρνο οι πιθαράδες ειδικεύονταν στην κατασκευή μεγάλων πιθαριών, τα οποία άλειφαν εσωτερικά με πίσσα για την αποθήκευση κρασιού, λαδιού και άλλων γεωργικών προϊόντων..

Διακόσμηση αγγείων.

Η διακόσμηση των αγγείων είναι τροχωτή, στικτή και ανάγλυφη. Η τροχωτή, επιτυγχάνεται με ένα μικρό τροχό από ξύλο αροδάφνης στερεωμένο σ’ ένα καλάμι, ενώ η στικτή γίνεται με ένα κομμάτι κτενιού ή με ένα πολύ λεπτό καλάμι, χωρισμένο σε δόντια. Με την τριχωτή και την στικτή διακοσμούν τις κούζες, τα κουζιά, τους μπότηδες και τ’ άλλα μικρότερα αγγεία, κυρίως στη βάση του λαιμού και στους ώμους των αγγείων. Τα πιθάρια, σε συνδυασμό με τη στικτή διακόσμηση, έχουν και τις ανάγλυφες κυματοειδείς γραμμές, τα ζωνάρκα. Στα μικρά αγγεία, εκτός από τη συνηθισμένη διακόσμηση, τοποθετούν γύρω στην κοιλιά τους και ανάγλυφες μορφές πουλιών και μικρών αγγείων..

Ψήσιμο αγγείων.

Μετά το στέγνωμα σε σκιερό μέρος, τα αγγεία ψήνονταν σε καμίνια..

Κάθε γειτονιά στον Κόρνο είχε το καμίνι της: Έχει σχήμα κώνου με άνοιγμα στην κορυφή και πόρτα στην μια πλευρά. Είναι κτισμένο με τούβλα και εξωτερικά επιχρισμένο με άσπρο χώμα, ανακατεμένο με άχυρο. Τα καμίνια αυτά είχαν, εσωτερικά, δύο πατώματα. Στο πάνω πάτωμα, το οποίο τοποθετούνταν τα αγγεία και στο κάτω τα ξύλα για τη δυνατή φωτιά, όπου η θερμότητα μεταφέρεται προς τα πάνω, από τις τρύπες του πατώματος. Η πόρτα του καμινιού ασφαλίζεται με κομμάτια από σπασμένα αγγεία. Το ψήσιμο διαρκεί 10 έως 12 ώρες, ανάλογα με το μέγεθος των αγγείων. Βέβαια για τα πιθάρια χρειαζόταν πολύ περισσότερος χρόνος για το ψήσιμό τους, γύρω στις 3 μέρες. Αρχικά γίνεται προθέρμανση του καμινιού και σταδιακά η φωτιά δυναμώνει. Το ψήσιμο των αγγείων γίνεται εμπειρικά, από πεπειραμένους αγγειοπλάστες. Όταν τελειώσει ο κύκλος ψησίματος και ελαττωθεί η θερμοκρασία του καμινιού, δηλαδή μετά από 10 με 12 ώρες, τα αγγεία είναι έτοιμα για χρήση. Στις μέρες μας τα καμίνια δεν χρησιμοποιούνται πια. Τώρα χρησιμοποιούν τους ηλεκτρικούς φούρνους..

Τα κυριότερα σχήματα αγγείων :.

Κούζα : αγγείο νερού, με ένα χέρι, στρογγυλή κοιλιά και βάση στρογγυλή.

Κουζίν : μικρή κούζα.

Μπότης : αγγείο με στενό λαιμό και ένα χέρι.

Μποτούδιν : πιο μικρό μέγεθος.

Βάττα : αγγείο με στενό λαιμό, χωρίς χέρια.

Χαλλουμόκουζα : αγγείο με ανοιχτό λαιμό και δύο χέρια στους ώμους.

Πιθαρούδιν του γυρισταρκού : μικρό πιθάρι με δύο χέρια στους ώμους.

Κουμνάριν : πιθάρι μικρό.

Κούμνα ή διπλόζωνον : το μεγαλύτερο μέγεθος πιθαριού.

Γαλευτήριν : αγγείο για το άρμεγμα του γάλακτος.

Ταάριν : μεγάλη κούπα για πότισμα των ζώων.

Τζυβέρτιν : κυψέλη.

Χολέτρες : υδροροές.

Τ(τ)αβάς : μαγειρικό σκεύος.

Τιανίστρα : μαγειρικό σκεύος.

Πινιάδα : μαγειρικό σκεύος .

Βάττα με ποτούδκια : σύνθετο αγγείο με μικρά αγγεία στη κοιλιά του.

Ευχαριστούμε τη Δρ Gloria London για την παραχώρηση του ντοκυμαντέρ Women Potters of Cyprus.